نکته ای در باب انفعال

استاد محمدی مطلق: 

بسم الله

عرض سلام خدمت اساتید محترم

سوالی داشتم لطفا در اسرع وقت اگر پاسخی دارید بفرمایید

در باب انفعال همه جا گفته شده که فقط افعالی به این باب میروند که اثر خارجی و محسوس داشته باشند. این نکته آیا کلیت دارد؟

اگر پاسخ مثبت است در مانند « انزجار » یا مانند « انقطاع » در « الهی هب لی کمال الانقطاع الیک » آیا اثر ظاهری داریم ؟ چطور ؟

با تشکر

استاد شهریاری

بسمه تعالی

با عرض سلام خدمت استاد محمدی مطلق

حقیقت این است که بنده غیر از آنچه علما گفته اند، دلیلی بر کلیت این مطلب نیافته ام و همچنان در حالت شک به سر می برم. اما دو نکته قابل ذکر است.

1 انزجار در عربی به معنای دست کشیدن و پایان دادن به کاریست(که بیشتر در مورد شتر به کار می رود.) نه به معنای نفرت درونی. (ر.ک : کتاب العین، 6 :61)

 2معنای اصلی انقطاع، واقعا همین بریده شدن حسی است. این را از معنای ریشه ی آن می فهمیم. ولی در استعمالات مجازی، برای بیان اختصاص معنوی به یک شئ و جدایی از باقی اشیاء، از این لفظ استفاده کرده اند. و شاید وضع تعینی جدیدی برای انقطاع معنوی پیدا کرده باشد.مانند روایتی که از امام صادق علیه السلام در مورد جابر بن عبدالله انصاری وارد شده است که می فرماید: »إِنَّ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيَّ كَانَ آخِرَ مَنْ بَقِيَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، و كَانَ رَجُلًا مُنْقَطِعاً إِلَيْنَا أَهْلَ الْبَيْت‏»(کافی،2 :521)

و واضح است که در استعمال مجازی، وقتی مهم ترین رکن وضع کلمه یعنی معنای وضعی آن رعایت نشود، باقی شروط استعمالی نیز لزوم رعایت ندارند.

استاد محمدی مطلق

خیلی ممنون از استاد شهریاری

نکته دوم حضرتعالی به نظر درست می آد، چون در هیچ معجمی ، معنای انقطاع نفس  ذکر نشده است  و این احتمال مجازی بودن استعمالش رو تقویت می کنه.

اما نکته اول ، در بعضی معاجم همین طوره که می فرمایید . اما در اکثرشون ، به معنای انتهاء و باز داشته شدن هم اومده ، البته شاید توی اینها هم اثر ظاهری خاصی مد نظر باشه، که البته برای بنده  خیلی روشن نیست.

فقط پاسخ شما بنده رو کنجکاو کرد که تتبع بیشتری توی لغت داشته باشم و همین باعث شد تا به نکته جالبی برخوردم. به عنوان مقدمه عرض کنم که از این اثر ظاهری و محسوس در کتب صرفی و لغوی تعبیر به « علاج » می کنند . در ذیل واژه « ینبغی » در کتاب مصباح المنیر توضیح جالبی دارند :

«و قد عَدُّوا (يَنْبَغِى) منَ الأَفْعَالِ التى لا تَتَصَرَّفُ فلا يُقَالُ (انْبَغَى) و قِيلَ فى توْجِيهِه : «إِنَّ (انبَغَى) مُطَاوِعُ بَغَى» و لا يُسْتَعْمَلُ انْفَعَل فى المُطَاوَعةِ إِلَّا إِذَا كَانَ فيه عِلَاجٌ و انْفِعَالٌ مثلُ كَسَرْته فانْكَسَرَ و كما لَا يُقَالُ طَلَبْتُه فانْطَلَبَ و قَصَدْتُه فانْقَصَدَ لا يُقَالُ (بَغَيْتُه فانبَغَى) لأنه لَا عِلَاجَ فيه. و أَجازَه بعْضُهم.

ایشون در آخر عبارت دارند که بعضی لازم نمی بینند که باب انفعال برای افعال دارای  اثر ظاهری و خارجی باشه . و البته این قول را ضعیف می دونند.

اما نکته دیگری که قابل تامله،  اینه که ایشون معنای علاج داشتن ینبغی را رد کرده اند و اینکه ینبغی از باب انفعال نیست ، و این نشون می ده که در هر جایی که ایشون فعلی رو از باب انفعال ذکر کرده اند دارای اثر ظاهری می دونند در حالی که ممکنه برای ما اثر ظاهری و خارجی اش معلوم نباشه.