درس دوازدهم: مضاعف

 نکات محتوایی

1- ابن جنی، بحثهای جالبی درباره ارتباط بین مضاعف بودن کلمات ثلاثی و رباعی با معنای آنها دارد. مراجعه شود به: الخصائص، باب إمساس الالفاظ أشباه المعانی، ج1 ص505 و نیز ص511 و 512 (ذیل شدّ و جرّ)

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

2- ابن فارس در معجم المقاییس، در ابتدای باب مربوط به هر حرف، ریشه‌های مضاعف را ذکر می‌کند و مضاعف رباعی را همراه مضاعف ثلاثی می‌آورد؛ مثلا “زلزل” در “زلّ” و “سلسل” در “سلّ” و “حثحث” در “حثّ” آمده است.

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

3- درباره خماسی بودن یا رباعی بودن کلمه “سلسبیل” اختلاف نظر است. مراجعه شود به: کتاب سلسبیل از استاد علیدوست، ص175.

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

4- در صرف ساده اصطلاح مضاعف برای کلمات خماسی نیز اطلاق شده است؛ اما از آنجا که در منابع مورد مراجعه، این مطلب یافته نشد، در کتاب دانش صرف، مطرح نشده است.

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

5- ابدال در مضاعف فقط در سه باب افعال، تفعیل و تفعّل و به صورت ابدال به یاء صورت می‌گیرد؛ مراجعه شود به: مباحث شتی صرف ساده، بحث ابدال.

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

6- وزن کلمات دارای تشدید، در صورتی که هر دو حرف مشدّد، اصلی باشند یا هر دو، زائد باشند، روشن است و جای بحث ندارد.

اما اگر یکی اصلی و دیگری زائد باشد، کلمه دارای دو حالت است:

  1. گاهی علت تشدید آن است که کلمه در قالبی آمده که باید حرف اصلی آن، تکرار شود و به اصطلاح باید دوبل (دوبرابر) شود؛ به عنوان نمونه، به کلماتی مثل قَطَّعَ، سَلَّمَ، کَرَّمَ، حَسَّنَ بنگرید. ادباء در اینجا برای آنکه نشان دهند که همه این افعال، از یک سنخ و از یک باب هستند، خود عین الفعل را در وزن تکرار کرده‌اند (وزن “فَعَّلَ “) تا نشان دهند که در این افعال، هر حرفی عین الفعل قرار گرفته، تکرار شده است.

و از همین نوع است وزن اسماء مبالغه عَلّام، سَتّار، بَحّاث که همگی بر وزن “فَعّال” هستند.

  1. در برخی دیگر از کلمات، تصادفاً یک حرف اصلی و یک حرف زائد که همسایه یکدیگرند، متماثل و همجنس هستند و به علت جریان قواعد ادغام، مشدّد شده‌اند. مثلاً کلمات شهید، کریم، فصیح، وَفیّ، همگی در یک قالب هستند؛ اما در کلمه اخیر، لام الفعل، متجانس با حرف زائد قبل از خود است. در این نوع از کلمات، ادباء وزن کلمه را بدون تشدید می‌آورند تا روشن شود که اجتماع مثلین و تشدید در این کلمه، براساس اقتضاء قالب و ساختار نبوده و به صورت موردی، اجتماع دو حرف متماثل رخ داده است.

نکته: در چاپهای قدیم صرف ساده، ملاک دسته اول، عدم تشخیص حرف اصلی از زائد عنوان شده بود. اما در دسته اول، به سادگی می‌توان گفت که حرف دوم، زائد و تکرار حرف اصلی است. از این رو، در چاپهای اخیر صرف ساده، به جای ضابطه قدیم، گفته شده: … چنانچه حرف زائد، پس از حرف اصلی واقع شود …

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

 💡 7- فوائد دانستن ابواب ثلاثی مجرد مضاعف:

  1. اگر از هر باب یک فعل صرف شود، سایر افعال مشابه یکی از افعال صرف شده در سه باب ثلاثی مجرد خواهند بود
  2. مهم تر: ماضی همه ابواب(در صیغه 1 تا 5) پس از اجرای قاعده ادغام،  مثل هم است و در لغت همه این سه باب در ماضی مثل هم نوشته می شود. برای پی بردن به حرکت عین الفعل ماضی(که در صرف کردن صیغه 6 به بعد لازم است) می توان با استفاده از حرکت مضارعه باب آن را متوجه شد و حرکت عین الفعل ماضی را دانست. زیرا اگر باب س باشد، مضارع آن مفتوح العین و ماضی آن مکسور العین است، اگر باب ن باشد مضارع آن مضموم العین و ماضی آن مفتوح العین است و اگر باب ض باشد مضارع آن مکسور العین وماضی آن مفتوح العین است. لذا به عنوان مثال ماضی فعل «حَمَّ -َ»، قطعاً بر وزن «فَعِلَ» می باشد.

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

 💡 8- خلاصه نموداری قواعد وزن کلمات مشدد: (مشاهده عکس اصلی)

3 دیدگاه

    1. سلام علیکم.
      ممنون از پرسش شما
      از سوی برخی ادبا، این قاعده در فعل امر نیز ادعا شده است. مثلا در آیه شریفه «و قرن فی بیوتکم» احتمال داده شده است که از ماده قرر باشد.
      مثلا زمخشری در کشاف می گوید:
      «وَ قَرْنَ بكسر القاف، من وقر يقر وقارا. أو من قرّ يقرّ، حذفت الأولى من رائَى: إقرِرن، و نقلت كسرتها إلى القاف، كما تقول: ظَلن، و قَرن: بفتحها، و أصله: إقرَرن، فحذفت الراء و ألقيت فتحتها على ما قبلها، كقولك: ظَلن» (کشاف/ج4/ص541)

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *