نکات محتوایی

1- برای وزن فَعلال، کلام خود مرحوم رضی در شرح شافیه ج1 ص178 و کلام منقول از ابن مالک در الاشباه و النظائر سیوطی ج4 ص40 دیده شود

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

2- منبع اغلب بودن افعال متعدی در باب فعلله: دروس التصریف ص65

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

3- پدیده نحت و افعال منحوت در باب فعلله به وفور دیده می شود. به آدرسهای سابق برای فعل منحوت در درس معانی باب افعال مراجعه شود

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

4- ابن فارس در مقاییس، بسیاری از افعالی رباعی غیرمضاعف را منحوت از دو فعل ثلاثی می داند فراجع

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

5- از سه باب رباعی مزید فقط باب سوم استعمال قرآنی دارد در سه ریشه: اشمأزّت – تقشعر- و ریشه طمأن که 13 بار این ریشه به کار رفته: 9 استعمال ماضی و مضارع و 4 استعمال اسم فاعل

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

6- مشهور است که فعل رباعی مزید، متعدی نیست. در باب رابع مغنی هم یکی از اسباب لزوم فعل، رباعی مزید ذکر شده. فقط دو فعل اغرندی و اسرندی در باب افعنلاء که ملحق به افعنلال است، در بیت معروف انی اری الناس یغرندینی … متعدی هستند که آن را هم مرحوم رضی در شرح شافیه ج1 ص113 و 114 درصدد توجیه برآمده است.

با همه اینها در علوم العربیه ص128 و 129 عمومیت موضوع را با مثال تعرقب زید الفرس، مخدوش می‌داند. این استعمال در کتب لغت هم مشاهده شد ولی در کتب صرفی، یافته نشد.

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

7- در علوم العربیه ص123 تا 125، علاوه بر مطاوعه، برای باب تفعلل، سه معنای دیگر و برای باب افعنلال، معنای فعلل را نیز اضافه می کند.

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

8- در موسوعه النحو و الصرف ذیل مدخل افعنلل، می گوید این باب در زبان امروزه، نادرالاستعمال است. و برای آن، معنای مبالغه را نیز (نظیر باب افعلّال) برای آن برمی‌شمرد

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

9- درباره باب سوم رباعی مزید اشمونی در حاشیه صبان ج4 ص319 و سیوطی در همع ج3 ص196 می گوید: برخی آن را ملحق به احرنجم می دانند (چون اصلش اقشعرر بوده و مصدرش هم مثل احرنجام می شود اقشعرار)

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

10- معنای مبالغه در باب افعلّال، غیر از تاکید و مبالغه در سایر ابواب است که به همراه معنای ثلاثی مجرد ذکر می شود. اساسا افعالی که معنای مبالغه در این باب دارند، استعمال رباعی مجرد نداشته اند. لذا در دروس التصریف که در ابواب ثلاثی مزید، تعبیر “بمعنی فعَل” را برای معنای آخر هر باب به کار می برد، در اینجا تعبیر مبالغه را به کار برده. در المستقصی ص370 تعبیر به الإغناء عن الرباعی المجرد و المبالغه را به کار برده است.

بنابراین مراد از مبالغه آن است که مثلا اقشعرّ، بیش از امثال ارتعد دلالت بر لرزه می کند.

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

11- ترجمه مثالهای زده شده برای ابواب غیرمشهور در دروس التصریف ص85 و 86 و المستقصی ص296 تا 303 آمده.

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

12- ابواب نادر دیگری که در این جدول نیامده در شرح تسهیل ناظرالجیش ج8 ص3770 تا 3772 آمده.

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

13- در پایان مدخل الحاق در موسوعه النحو و الصرف ص141، حرف جالبی دارد درمورد اینکه چه بسا امثال هرول، خودشان اصل باشند و نحاة از الحاق برای توجیه حروف اصلی این نوع کلمات بهره گرفته باشند. در جامع الدروس ص165 نیز امثال “حوقل” (به معنای قال لاحول و لا قوه الا بالله) را رباعی می داند نه ملحق به آن و واو آن را اصلی می داند. مشابه این مطلب به بیانی دیگر در علوم العربیه ص137 نیز آمده است

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

14- مرحوم رضی در شرح شافیه ج1 ص68 و جامع الدروس در ص164، باب تمفعل را ملحق به رباعی نمی دانند بلکه از باب توهم تفعلل می دانند فراجع

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

15- برخی افعال ملحق به تفعلل، مطاوعه فعل خود در باب ملحق به فعلله هستند مثل جوربته فتجورب

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

16- باب افعیلال، مثل افعلّال، در خیلی موارد برای مبالغه و تکثیر است مثل اعشوشب و احلولی

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

17- تنظیم و جمع بندی خوبی درباره الحاق در آخرین صفحات صرف ساده در بحث الحاق در مباحث شتی صورت گرفته فراجع

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

18- پاسخ هم اندیشی:

اگر شرط دوم الحاق که با قید ثانیا در ابتدای بخش ملحق به رباعی آمده، اغماض شود، دو باب اخیر هم ملحق به افعنلال هستند. موید این نظر آن است که برخی مثل دروس التصریف و جامع الدروس، وزن افتعلی را ملحق به افعنلل می دانند و نیز آنچه از صبان و همع نقل شد که برخی باب افعلّال را ملحق به افعنلال می دانند

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

19- در توضیح متن نگاهی به کتب دیگر خوب است به اصل مصدر رجوع شود و برخی عبارت ها که به جهت اختصار حذف شده است برای طلاب بیان شود مانند «حتّى لو اضطرّ شاعر أو ساجع إلى مثل «ضربب» و «خرجج» …»

🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸

20- در مطالعه و تحقیق این درس درباره ریشه‌های رباعی در کتب لغت، روش امثال کتب المنجد انسان را به یاد حرف کوفیین درباره اینکه بناء بیش از سه حرف اصلی ندارد، می اندازد. تحقیق شود که آیا ارتباطی بین این موضوع با مبنای کوفیین وجود دارد؟

اساساً جادارد درباره روش قرار گرفتن کلمات رباعی و خماسی در کتب لغت، یک بررسی خاص به ترتیب تاریخی انجام شود

البته ابن فارس در مقاییس، در ابتدای باب مربوط به هر حرف، ریشه‌های مضاعف را ذکر می‌کند و مضاعف رباعی را همراه مضاعف ثلاثی می‌اورد مثلا زلزل در زلّ و سلسل در سلّ و حثحث در حثّ آورده می شود و این شاهدی برای پاورقی 2 مطالعه و تحقیق است.

ابن جنی در خصائص ج1 ص505، برخی از مضاعفهای رباعی را ناشی از تکرار معنا در خارج می‌‌داند ولی در ص430، برخی دیگر را تصریح می کند که رباعی هستند نه ثلاثی. البته حرف او منافاتی با رویکرد معناشناختی ابن فارس در مقاییس ندارد.