نکات محتوایی
1- اینکه همزه ابتدای باب افتعال، همزه وصل است و از طرفی گفته است همزه وصل برای جلوگیری از ابتدا به ساکن می آید. این سوال به ذهن می آید که آیا عرب فتعل وضع کرده و چون ابتدا به ساکن شده همزه آمده است؟ یا از ابتدا افتعل وضع کرده است؟
ممکن است اینطور پاسخ داده شود: گاهی به جهت قواعد ابتدا به ساکن پیش می آید مانند فعل امر یا اثاقلتم و … که در اینجا همزه وصل، برای جلوگیری از ابتدا به ساکن می آید. اما گاهی هم عرب یک وزن را با همزه وصل به عنوان قالب فعلی مطرح کرده است و ماضی باب افتعال از این دسته است.
جادارد این سؤال در کتب منبع پیگیری شود.
🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸
2- در قواعد ابدال، با کمک کتب تجویدی و کتب مفصل صرفی، می‌توان علت هر ابدال را رمزگشایی کرد. احتمالا در کتاب اقای کشمیری هم در این خصوص مطلب باشد
🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸
3- تاکنون با چند مصداق ابدال آشنا شده ایم: ابدال سماعی در مضاعف باب تفعیل و تفعّل (که در درس مضاعف اشاره و در آن دو باب هم مطرح شد)- ابدال قیاسی قاعده دوم بابهای تفاعل و تفعل- ابدال حروف عله و همزه به یکدیگر- و اکنون بحث ابدالهای قیاسی باب افتعال.ر.ک: المستقصی 1068
🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸
4- درباره قاعده 1، فاء الفعل ظاء باشد در الوسیط فقط همین یک فعل را داریم ولی با جستجوی باب انفعال در فصل ظ در شمس العلوم به دو- سه فعل دیگر هم برخورد کردیم
🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸
5- درباره قاعده 3: فعل اتزر به معنای اتخاذ است و لذا در کتاب ریشه اسم جامد غیرمصدر برایش ذکر شده
🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸
6- در قاعده 4 علت حذف همزه وصل، ساکن نبودن حرف اول در این صورت است
🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸
7- موارد استعمال این قاعده در قرآن کریم در قرائت حفص همان دو مورد است اما در قرائات دیگر مواردی گزارش شده. رک: دراسات لاسلوب القرآن ج4 ص561 به بعد
🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸🔸 🔸
8- روشی ساده برای شناسایی کلمات مشدّد شده دراثر اجرای قاعده جوازی در سه باب تفاعل و تفعل و افتعال:
- اگر بعد از همزه وصل یا حرف مضارعه دو حرف مشدّد باشد: باب تفعل
- اگر بعد از همزه وصل یا حرف مضارعه یک حرف مشدد و بعد از آن الف باشد: باب تفاعل
- اگر بعد از همزه وصل یا حرف مضارعه یک حرف مشدد و بعد از آن الف نباشد: باب افتعال
بسم الله الرحمن الرحیم
با عرض سلام و تشکر از مطالب مطرح شده،
در مورد معنای اتزر، ظاهرا معنای دیگر غیر از اتخاذ مطرح شده، به نام تلبس، که تأزر هم ظاهرا به همین معنی است،
در شرح التسهيل ج8، ص: 3752 آمده: و الذي للتّلبّس بمسمّى ما اشتقّ منه: ك «تقمّص» و «تأزّر» و «تفرّى» و «تدرّع» و «تعمّم» و «تقبّأ» إذا لبس قميصا، و إزارا، و فروة، و درعا، و عمامة و قباء.
در لسان العرب آمده: و ائْتَزَرَ فلانٌ إزْرةً حسنةً و تأَزَّرَ: لبس المئزر
با توجه به این بیان در مورد این فعل، در مورد معنای فعل تجملت که در درس قبل آمد هم ممکن است معنایی غیر از اتخاذ مطرح شود، مثلا رکوب و سوار شدن، که به نظر با معنای روایت مطرح شده هم سازگارتر است.
فعل مضاعف مانند ض ر ر اگر به باب افتعال برود، مثلا ماضی آن می شود اِضطَرَّ، حال آیا طبق قاعده 1 باب افتعال اِضَّرَّ هم جائز نیست؟ لذا بشود بعد از همزه وصل دو حرف مشدد باشد و باب افتعال هم باشد، در مضارع هم به نظر همین سؤال مطرح باشد.
عالییی بود عااالی
آیا در ماده ای «قتل» قاعده ادغام جاری می شود؟
سلام علیکم
بله ادغام جائز است و نتیجه آن «قَتَّلَ» می شود.
منابع:
شرح کتاب سیبویه(للسیرافی، ج5، 400
کافیة شافیة(لابن مالک)، ج2، ص412
با عرض سلام . وقبولی طاعات و عبادات
در جایی خواندم که : گاهي همزه وصل در دو باب «تفعّل وتفاعل» نيز مي‌آيد و آن هنگامي است كه تاء آنها در فاء الفعل ادغام شود مثل: «إصّدّق ـ اصّادَقَ».
سوال: جمله ی فوق برای بنده مبهم است . این همزه وصل از کجا یعنی چطور بر دوباب فوق افزوده می شود ؟ استدعا دارم توضیح دو فعل فوق و سوال فوق را مبذول فرمایید .
سلام علیکم. با تشکر از پرسش شما
اساسا کارکرد همزه وصل در کلام عرب، جلوگیری از ابتدا به ساکن است.
در باب تفعل و تفاعل به جهت ابدال و ادغامی که در برخی ریشه ها رخ می دهد ابتدا به ساکن به وجود می آید که از این جهت در ابتدای این فعل ها همزه وصل می آید.
قاعده ابدال و ادغام در این دو باب این است: اگر فاء الفعل در باب تفعال و تفعل یکی از حروف دوازده گانه «ج س ص ث د ز ض ظ ذ ش ت ط» باشد، جائز است تاء باب تبدیل به حرفی مماثل فاء الفعل شود و سپس در آن ادغام شود. مثلا در فعل تَصَدَّقَ که ریشه صدق به باب تفعّل رفته است، زمینه اجرای این قاعده وجود دارد زیرا فاء الفعل آن، صاد است. بر اساس این قاعده، تاء باب تبدیل به صاد(فاء الفعل) می شود و به صورت صَصَدَّقَ در می آید. سپس این دو صاد در هم ادغام می شوند یعنی صاد اول ساکن می شود و تبدیل به صْصَدَّقَ می شود. حال برای جلوگیری از ابتدا به ساکن همزه وصل مکسور به ابتدای فعل در می آید و تبدیل به اِصَّدَّقَ می شود.